Jezusowa mowa o służbie jako centrum Łukaszowego opisu wydarzeń z Wieczernika
Egzegeza Łk 22,14-38 na podstawie metodologii wypracowanej przez retorykę semicką
Patrycja Błaszkiewicz
Abstrakt
Artykuł jest próbą odczytania przesłania Jezusa, pozostawionego wspólnocie Nowego Przymierza jako testamentu podczas Ostatniej Wieczerzy, którego realizacja zaowocuje osiągnięciem obiecanego Królestwa. Cel ten został osiągnięty poprzez analizę fragmentu 22. rozdziału Ewangelii według św. Łukasza (Łk 22,14-38) za pomocą hebrajskiej retoryki biblijnej.
Przeprowadzone badanie zostało opisane w 3 powiązanych ze sobą punktach. Pierwszy z nich (Kompozycja) został poświęcony kompozycji tekstu. Na ten etap pracy składała się delimitacja, która pozwoliła wydzielić z rozdziału 22. Łukaszowej Ewangelii fragment zawarty w ww. 14-38. Kolejne odgraniczenia wskazały 5 mniejszych jednostek ułożonych względem siebie paralelnie. Ich szczegółowa segmentacja została ujęta w 2. punkcie (Kontekst biblijny oraz interpretacja poszczególnych fragmentów sekwencji Łk 22,14-38). Na koniec 1. punktu (1.3. Ujęcie całościowe) dokonano ujęcia całościowego badanej sekwencji, co uzasadniło jego symetryczno-koncentryczną budowę.
Wypracowana kompozycja stała się punktem wyjścia dla analiz podjętych w drugim punkcie. Składał się na nie kontekst biblijny oraz interpretacja poszczególnych perykop. Ten etap badania pozwolił dostrzec powiązania pomiędzy jednostkami, które zebrane i opisane w rozdziale kolejnym uzasadniły proponowaną wcześniej figurę kompozycyjną ABCB’A’.
Na początku trzeciego punktu (3.1. Interpretacja perykop w ich wzajemnym odniesieniu) przedstawiono interpretację 5 badanych jednostek w ich odniesieniach do fragmentów paralelnych oraz pozostałych, a to z kolei pozwoliło na wyciągnięcie wniosków teologicznych. Wskazano, że realizacją testamentu Jezusa jest służba, której motywem musi być miłość. Tylko ten, kto przyjmie rewolucję Mistrza z Nazaretu, głoszącego, że aby królować, trzeba służyć, będzie godny przystępować do stołu eucharystycznego tu na ziemi, a kiedyś królować z Bogiem w niebie.
Słowa kluczowe:
Nowy Testament, Ewangelia według św. Łukasza, Eucharystia, służba, retoryka semickaBibliografia
I. Źródła
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych (Biblia Tysiąclecia), wyd. V, Poznań 2003.
Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, tłum. R. Popowski, M. Wojciechowski, Warszawa 1995.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Warszawsko-Praska), tłum. K. Romaniuk, Warszawa 1997.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych (Biblia Jerozolimska), Zespół Biblistów Polskich (red.), wyd. I, Poznań 2006.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, T. Brzegowy, A. Colacrai, J. Łach (red.), Częstochowa 2011.
Pismo Święte. Stary i Nowy Testament w przekładzie z języków oryginalnych, M. Peter, M. Wolniewicz (red.), wyd. I, Poznań 2005.
Popowski R., Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi i apokryfami, Warszawa 2013.
II. Dokumenty Kościoła
Jan Paweł II, Ecclesia de Eucharistia, Rzym 2003.
Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Biblii w Kościele, Warszawa 1994, 1999.
Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, Poznań 2005.
III. Leksykony, encyklopedie, słowniki
Balz H., Schneider G. (red.), Evangelisches Wörterbuch zum Neuen Testament, t. III, Stuttgart – Berlin – Köln – Mainz 1983.
Bosak P.C., Leksykon wszystkich postaci biblijnych, Kraków 2015.
Bosak P.C., Słownik – konkordancja osób Nowego Testamentu, Poznań 1991.
Brown R.E., Fitzmyer J.A., Murphy R.E. (red. nauk.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2001.
Kajfosz J., Krzysiuk H., Kwiecień M. (oprac.), Konkordancja biblijna do Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego, t. I, Warszawa 1995.
Keener C.S., Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2010.
Langkammer H., Mały słownik biblijny, Wrocław 1995.
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989.
Metzger B.M., Coogan M.D. (red.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997.
Ryken L., Wilhoit J.C., Longman T. III, Słownik symboliki biblijnej, Warszawa 1998.
Popowski R., Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1997.
Romaniuk K. (tłum. i oprac.), Słownik teologii biblijnej, Poznań 1990.
Strong J., Grecko-polski słownik Stronga z lokalizacją słów greckich i kodami Popowskiego, Warszawa 2015.
Walton J.H., Matthews V.H., Chavalas M.W., Komentarz historyczno-kulturowy do Starego Testamentu. Księgi protokanoniczne, Warszawa 2014.
Wojciechowski M. (przekł. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii w nowym przekładzie polskim, Warszawa 1997.
IV. Komentarze i opracowania
Ambroży, Expositio Evangelii secundum Lucam 10.
Bartnicki R., Ewangeliczne opisy męki, Warszawa 2011.
Bartnicki R., To czyńcie na moją pamiątkę. Eucharystia w świetle Biblii, Warszawa 2010.
Bartnicki R., Kłósek K., Metody interpretacji Nowego Testamentu. Wprowadzenie, Kraków 2014.
Bednarz M., Bierz i czytaj, t. III: Ewangelia św. Łukasza (16,1–24,53), Tarnów 1995.
Bednarz M., Duszpasterski komentarz do Nowego Testamentu. Ewangelia wg św. Łukasza (Łk 13,1–24,53), Tarnów 2008.
Bednarz M., Jezus Sługą Pańskim według Nowego Testamentu, Tarnów 2001.
Beinert W. (red.), Podręcznik teologii dogmatycznej, Traktat V, Kraków 1998.
Czerski J., Metodologia Nowego Testamentu, Opole 2012.
Dąbrowski E., Gryglewicz F., Ewangelia według św. Łukasza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, Poznań 2007.
Farmer W.R. (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2000.
Galizzi M., Jezus ofiarą władzy. Ewangelia według św. Łukasza, t. III, Warszawa 1988.
Gerken A., Teologia Eucharystii, Warszawa 1977.
Gryglewicz F., Chleb, wino i Eucharystia w symbolice Nowego Testamentu, Poznań – Warszawa – Lublin 1968.
Gryglewicz F., Studia z teologii św. Łukasza, Poznań – Warszawa – Lublin 1973.
Hałas S., Włodyga P. (red.), Pan moją mocą i pieśnią (Ps 118,14), Kraków 2006.
Jelonek T., Teologia biblijna, Kraków 2011.
Kiernikowski Z., W mocy słowa i sakramentu. Biblijne inspiracje współczesnego duszpasterstwa (Rozprawy i Studia Biblijne 40), Warszawa 2011.
Kudasiewicz J., Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Ząbki 2006.
Kucz A., Malina A. (red.), Interpretacja (w) dialogu. Tożsamość egzegezy biblijnej, Kielce 2005.
Langkammer H., Teologia Eucharystii. Wymowa tekstów biblijnych, Kłodzko 1997.
Lemański J., Księga Rodzaju. Rozdziały 1–11 (Nowy Komentarz Biblijny, t. I, cz. 1), Częstochowa 2013.
Lona H.E., Judasz Iskariota. Legenda i prawda.. Judasz w Ewangeliach i w Ewangelii Judasza, Kielce 2008.
Meynet R., Czytaliście św. Łukasza?, Kraków 1998.
Meynet R., Il Vangelo secondo Luca. Analisi retorica, Bologna 2003.
Meynet R., Język przypowieści biblijnych, Kraków 2005.
Meynet R., Trattato di retorica biblica, Bologna 2008.
Meynet R., Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej, Kraków 2001.
Meynet R., Oniszczuk J., Esercizi di analisi retorica biblica, Roma 2013.
Mickiewicz F., Ewangelia według świętego Łukasza. Rozdziały 12–24 (Nowy Komentarz Biblijny, t. III, cz. 2), Częstochowa 2012.
Mickiewicz F., Krocząc śladami męki Chrystusa, Ząbki 2000.
Migne J.P., Patrologiae cursus completus (Series Graeca 72), Paris 1857.
Ratzinger J., Jezus z Nazaretu, cz. II: Od wjazdu do Jerozolimy do Zmartwychwstania, Kielce 2011.
Romaniuk K., Eucharystia w przekazach biblijnych, Poznań 2005.
Rosik M., Teologia Nowego Testamentu, t. I: Ewangelie synoptyczne i Dzieje Apostolskie, Wrocław 2008.
Sienkiewicz E., Od wspólnoty do wspólnoty i od Paschy do Paschy, Szczecin 2014.
Staniek E., Oko w oko ze złem. Ewangelia według św. Łukasza: rozdziały 22–23, Kraków 2006.
Starowieyski M. (oprac.), Eucharystia pierwszych chrześcijan, Kraków 2014.
Ziaja K., Izrael i Biblia hebrajska w Nowym Testamencie (Sympozja 53), Opole 2003.
V. Artykuły
Abogunrin S.O., Ewangelia według św. Łukasza, w: W.R. Farmer (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2000.
Adamczyk D., Cytaty z pieśni o Słudze Jahwe w Ewangeliach synoptycznych, RBL 64 (2011), nr 1–2.
Augrain C., Lacan M.-F., Służyć, w: K. Romaniuk (tłum. i oprac.), Słownik teologii biblijnej, Poznań 1990.
Bartnicki R., Eucharystia w Bożym planie zbawienia, RBL 50 (1997), nr 1–4.
Bartnik C., Judasz Iskariota – historia i teologia, CT 58/2 (1988).
Beda Wielebny, Biada temu, kto przystępuje do stołu Pańskiego ze złością, w: M. Starowieyski (oprac.), Eucharystia pierwszych chrześcijan, Kraków 2014.
Borek W., Służba bliźnim jako sposób przezwyciężania kryzysu we wspólnocie, w świetle Ewangelii św. Marka, SSc 10 (2006).
Craghan J.F., Księga Wyjścia, w: W.R. Farmer (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2000.
Cyryl Aleksandryjski, Commentarii In Lucam, w: J.P. Migne, Patrologiae cursus completus (Series Graeca 72), Paris 1857.
Czerski J., Hebrajska retoryka biblijna, w: K. Ziaja (red.), Izrael i Biblia hebrajska w Nowym Testamencie (Sympozja 53), Opole 2003.
Haręza S., Eklezjologia, w: M. Rosik (red.), Teologia Nowego Testamentu, t. I: Ewangelie synoptyczne i Dzieje Apostolskie, Wrocław 2008.
Jan Chryzostom, Spożywamy dostojniejszą Paschę, w: M. Starowieyski (oprac.), Eucharystia pierwszych chrześcijan, Kraków 2014.
Karris R.J., Ewangelia według świętego Łukasza, w: R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy (red. nauk. wyd. org.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2001.
Kiernikowski Z., Posługa Piotra (Łk 22,31-32). Przewodniczenie w nawracaniu, w: S. Hałas, P. Włodyga (red.), Pan moją mocą i pieśnią (Ps 118,14), Kraków 2006.
Malina A., Egzegeza w kontekście, w: A. Kucz, A. Malina (red.), Interpretacja (w) dialogu. Tożsamość egzegezy biblijnej, Kielce 2005.
Marshall I.H., Wieczerza Pańska, w: B.M. Metzger, M.D. Coogan (red.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997.
Sullivan D., Goście wieczerzy Chrystusa, Ethos 17 (2004), nr 1–2.
Szlaga J., Symbolika miecza u Łk 22,35-38, w: F. Gryglewicz (red.), Studia z teologii św. Łukasza, Poznań – Warszawa – Lublin 1973.
Michoń E., Jezus podczas męki u św. Łukasza, w: F. Gryglewicz (red.), Studia z teologii św. Łukasza, Poznań – Warszawa – Lublin 1973.
Müller G.L., Chrystologia – nauka o Jezusie Chrystusie, w: W. Beinert (red.), Podręcznik teologii dogmatycznej, Traktat V, Kraków 1998.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych (Biblia Tysiąclecia), wyd. V, Poznań 2003.
Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, tłum. R. Popowski, M. Wojciechowski, Warszawa 1995.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Warszawsko-Praska), tłum. K. Romaniuk, Warszawa 1997.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych (Biblia Jerozolimska), Zespół Biblistów Polskich (red.), wyd. I, Poznań 2006.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, T. Brzegowy, A. Colacrai, J. Łach (red.), Częstochowa 2011.
Pismo Święte. Stary i Nowy Testament w przekładzie z języków oryginalnych, M. Peter, M. Wolniewicz (red.), wyd. I, Poznań 2005.
Popowski R., Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi i apokryfami, Warszawa 2013.
II. Dokumenty Kościoła
Jan Paweł II, Ecclesia de Eucharistia, Rzym 2003.
Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Biblii w Kościele, Warszawa 1994, 1999.
Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, Poznań 2005.
III. Leksykony, encyklopedie, słowniki
Balz H., Schneider G. (red.), Evangelisches Wörterbuch zum Neuen Testament, t. III, Stuttgart – Berlin – Köln – Mainz 1983.
Bosak P.C., Leksykon wszystkich postaci biblijnych, Kraków 2015.
Bosak P.C., Słownik – konkordancja osób Nowego Testamentu, Poznań 1991.
Brown R.E., Fitzmyer J.A., Murphy R.E. (red. nauk.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2001.
Kajfosz J., Krzysiuk H., Kwiecień M. (oprac.), Konkordancja biblijna do Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego, t. I, Warszawa 1995.
Keener C.S., Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2010.
Langkammer H., Mały słownik biblijny, Wrocław 1995.
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989.
Metzger B.M., Coogan M.D. (red.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997.
Ryken L., Wilhoit J.C., Longman T. III, Słownik symboliki biblijnej, Warszawa 1998.
Popowski R., Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1997.
Romaniuk K. (tłum. i oprac.), Słownik teologii biblijnej, Poznań 1990.
Strong J., Grecko-polski słownik Stronga z lokalizacją słów greckich i kodami Popowskiego, Warszawa 2015.
Walton J.H., Matthews V.H., Chavalas M.W., Komentarz historyczno-kulturowy do Starego Testamentu. Księgi protokanoniczne, Warszawa 2014.
Wojciechowski M. (przekł. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii w nowym przekładzie polskim, Warszawa 1997.
IV. Komentarze i opracowania
Ambroży, Expositio Evangelii secundum Lucam 10.
Bartnicki R., Ewangeliczne opisy męki, Warszawa 2011.
Bartnicki R., To czyńcie na moją pamiątkę. Eucharystia w świetle Biblii, Warszawa 2010.
Bartnicki R., Kłósek K., Metody interpretacji Nowego Testamentu. Wprowadzenie, Kraków 2014.
Bednarz M., Bierz i czytaj, t. III: Ewangelia św. Łukasza (16,1–24,53), Tarnów 1995.
Bednarz M., Duszpasterski komentarz do Nowego Testamentu. Ewangelia wg św. Łukasza (Łk 13,1–24,53), Tarnów 2008.
Bednarz M., Jezus Sługą Pańskim według Nowego Testamentu, Tarnów 2001.
Beinert W. (red.), Podręcznik teologii dogmatycznej, Traktat V, Kraków 1998.
Czerski J., Metodologia Nowego Testamentu, Opole 2012.
Dąbrowski E., Gryglewicz F., Ewangelia według św. Łukasza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, Poznań 2007.
Farmer W.R. (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2000.
Galizzi M., Jezus ofiarą władzy. Ewangelia według św. Łukasza, t. III, Warszawa 1988.
Gerken A., Teologia Eucharystii, Warszawa 1977.
Gryglewicz F., Chleb, wino i Eucharystia w symbolice Nowego Testamentu, Poznań – Warszawa – Lublin 1968.
Gryglewicz F., Studia z teologii św. Łukasza, Poznań – Warszawa – Lublin 1973.
Hałas S., Włodyga P. (red.), Pan moją mocą i pieśnią (Ps 118,14), Kraków 2006.
Jelonek T., Teologia biblijna, Kraków 2011.
Kiernikowski Z., W mocy słowa i sakramentu. Biblijne inspiracje współczesnego duszpasterstwa (Rozprawy i Studia Biblijne 40), Warszawa 2011.
Kudasiewicz J., Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Ząbki 2006.
Kucz A., Malina A. (red.), Interpretacja (w) dialogu. Tożsamość egzegezy biblijnej, Kielce 2005.
Langkammer H., Teologia Eucharystii. Wymowa tekstów biblijnych, Kłodzko 1997.
Lemański J., Księga Rodzaju. Rozdziały 1–11 (Nowy Komentarz Biblijny, t. I, cz. 1), Częstochowa 2013.
Lona H.E., Judasz Iskariota. Legenda i prawda.. Judasz w Ewangeliach i w Ewangelii Judasza, Kielce 2008.
Meynet R., Czytaliście św. Łukasza?, Kraków 1998.
Meynet R., Il Vangelo secondo Luca. Analisi retorica, Bologna 2003.
Meynet R., Język przypowieści biblijnych, Kraków 2005.
Meynet R., Trattato di retorica biblica, Bologna 2008.
Meynet R., Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej, Kraków 2001.
Meynet R., Oniszczuk J., Esercizi di analisi retorica biblica, Roma 2013.
Mickiewicz F., Ewangelia według świętego Łukasza. Rozdziały 12–24 (Nowy Komentarz Biblijny, t. III, cz. 2), Częstochowa 2012.
Mickiewicz F., Krocząc śladami męki Chrystusa, Ząbki 2000.
Migne J.P., Patrologiae cursus completus (Series Graeca 72), Paris 1857.
Ratzinger J., Jezus z Nazaretu, cz. II: Od wjazdu do Jerozolimy do Zmartwychwstania, Kielce 2011.
Romaniuk K., Eucharystia w przekazach biblijnych, Poznań 2005.
Rosik M., Teologia Nowego Testamentu, t. I: Ewangelie synoptyczne i Dzieje Apostolskie, Wrocław 2008.
Sienkiewicz E., Od wspólnoty do wspólnoty i od Paschy do Paschy, Szczecin 2014.
Staniek E., Oko w oko ze złem. Ewangelia według św. Łukasza: rozdziały 22–23, Kraków 2006.
Starowieyski M. (oprac.), Eucharystia pierwszych chrześcijan, Kraków 2014.
Ziaja K., Izrael i Biblia hebrajska w Nowym Testamencie (Sympozja 53), Opole 2003.
V. Artykuły
Abogunrin S.O., Ewangelia według św. Łukasza, w: W.R. Farmer (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2000.
Adamczyk D., Cytaty z pieśni o Słudze Jahwe w Ewangeliach synoptycznych, RBL 64 (2011), nr 1–2.
Augrain C., Lacan M.-F., Służyć, w: K. Romaniuk (tłum. i oprac.), Słownik teologii biblijnej, Poznań 1990.
Bartnicki R., Eucharystia w Bożym planie zbawienia, RBL 50 (1997), nr 1–4.
Bartnik C., Judasz Iskariota – historia i teologia, CT 58/2 (1988).
Beda Wielebny, Biada temu, kto przystępuje do stołu Pańskiego ze złością, w: M. Starowieyski (oprac.), Eucharystia pierwszych chrześcijan, Kraków 2014.
Borek W., Służba bliźnim jako sposób przezwyciężania kryzysu we wspólnocie, w świetle Ewangelii św. Marka, SSc 10 (2006).
Craghan J.F., Księga Wyjścia, w: W.R. Farmer (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2000.
Cyryl Aleksandryjski, Commentarii In Lucam, w: J.P. Migne, Patrologiae cursus completus (Series Graeca 72), Paris 1857.
Czerski J., Hebrajska retoryka biblijna, w: K. Ziaja (red.), Izrael i Biblia hebrajska w Nowym Testamencie (Sympozja 53), Opole 2003.
Haręza S., Eklezjologia, w: M. Rosik (red.), Teologia Nowego Testamentu, t. I: Ewangelie synoptyczne i Dzieje Apostolskie, Wrocław 2008.
Jan Chryzostom, Spożywamy dostojniejszą Paschę, w: M. Starowieyski (oprac.), Eucharystia pierwszych chrześcijan, Kraków 2014.
Karris R.J., Ewangelia według świętego Łukasza, w: R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy (red. nauk. wyd. org.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2001.
Kiernikowski Z., Posługa Piotra (Łk 22,31-32). Przewodniczenie w nawracaniu, w: S. Hałas, P. Włodyga (red.), Pan moją mocą i pieśnią (Ps 118,14), Kraków 2006.
Malina A., Egzegeza w kontekście, w: A. Kucz, A. Malina (red.), Interpretacja (w) dialogu. Tożsamość egzegezy biblijnej, Kielce 2005.
Marshall I.H., Wieczerza Pańska, w: B.M. Metzger, M.D. Coogan (red.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997.
Sullivan D., Goście wieczerzy Chrystusa, Ethos 17 (2004), nr 1–2.
Szlaga J., Symbolika miecza u Łk 22,35-38, w: F. Gryglewicz (red.), Studia z teologii św. Łukasza, Poznań – Warszawa – Lublin 1973.
Michoń E., Jezus podczas męki u św. Łukasza, w: F. Gryglewicz (red.), Studia z teologii św. Łukasza, Poznań – Warszawa – Lublin 1973.
Müller G.L., Chrystologia – nauka o Jezusie Chrystusie, w: W. Beinert (red.), Podręcznik teologii dogmatycznej, Traktat V, Kraków 1998.
Błaszkiewicz, P. (2019). Jezusowa mowa o służbie jako centrum Łukaszowego opisu wydarzeń z Wieczernika: Egzegeza Łk 22,14-38 na podstawie metodologii wypracowanej przez retorykę semicką. Scriptura Sacra, (22), 111–170. https://doi.org/10.25167/ScrS/748
Autorzy
Patrycja BłaszkiewiczStatystyki
Downloads
Download data is not yet available.
