What was ridiculous for a Sarmatian, and what made him smile

Dariusz Dybek




Abstrakt

Artykuł traktuje o typie komizmu charakterystycznego dla kultury sarmackiej, czyli kultury średniozamożnej szlachty polskiej żyjącej w XVII w. Egzemplifikacje owego komizmu pochodzą z twórczości uznawanego za typowego Sarmatę, Wacława Potockiego, a konkretnie z jedynego wydanego za życia pod jego nazwiskiem dzieła, tzn. z Pocztu herbów szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (Kraków 1697) oraz z Odjemka od Herbów szlacheckich, na który złożyły się teksty usunięte przez autora z oficjalnej edycji.
Obecność komizmu w obu zbiorach jest bardzo widoczna, a najlepiej go charakteryzuje teoria odchylenia od normy. Odnosi się ona zwłaszcza do tych tekstów, w których dominuje satyra skierowana przeciw wszelkim przejawom odchodzenia od tradycji. Stąd krytyka „domatorów", czyli szlachty unikającej służenia krajowi mieczem, stąd ataki na „świeżo upieczoną” brać szlachecką na pijaków (ale też całkowitych abstynentów), w końcu - na rozpustników zapadłych na „dworską chorobę” i niedobrane (zwłaszcza wiekowo) pary małżeńskie. Erotyzm to zresztą podstawowe źródło komizmu w herbarzach Potockiego. Właśnie w tekstach obscenicznych pojawia się inny, nie wynikający już głównie z chęci moralizowania typ komizmu, tzn. komizm humorystyczny, dobroduszny. Tu chodzi o rozbawienie odbiorcy, o beztroski śmiech wywołany czytelnymi aluzjami do cielesności.
Inną grupą utworów mających za zadanie bawić są te, których bohaterem jest łysy (Potocki traktuje ową przypadłość jako anomalię). Żarty z pozbawionych włosów szlachciców nie są wysublimowane, lecz dotyczy to całej twórczości autora obu zbiorów, pełnej sarmackiej rubaszności. Za kolejną cechę wspólną dla zawierających pierwiastek komicznych wierszy z Pocztu i Odjemka uznać trzeba wreszcie umiejętne stosowanie gier słownych nawiązujących do wyglądu herbu lub do jego proklamy (np. nadużywającemu alkoholu przedstawicielowi rodu Biberszteinów radził Potocki zmianę nazwy na Weinsztein).


B. Dziemidok, 1967, O komizmie, Warszawa.

J.S. Gruchała, 1992, Wstęp. — W. Potocki, Wiersze wybrane, opr. S. Grzeszczuk, Wrocław: BN I 19.

M. Gutowski: Komizm w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa 1973, s. 264.

K. Koehler, 1998, Nad "Nagrobkami” Wacława Potockiego. Kilka pytań do wyobraźni poetyckiej sarmackiego baroku.-Potocki (1621-1696)-Materiały z konferencji naukowej w 300-lecie śmierci poety, Kraków, s. 61.

Z. Kuchowicz, 1957, Problematyka społeczna "Odjemka od herb ów szlacheckich” W. Potockiego, “Prace Polonistyczne” S. XIII.

Z. Kuchowicz, 1975, Obyczaje staropolskie XV1I-XV11I wieku, Łódź.

Z. Kuchowicz, 1992, Człowiek polskiego baroku, Łódź.

M. Ossowska, 1986 Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1986.

L. Ślękowa, 1991, Muza domowa. Okolicznościowa poezja rodzinna czasów renesansu i baroku, Wrocław.

Opublikowane
2021-06-20

Cited By / Share

Dybek, D. (2021). What was ridiculous for a Sarmatian, and what made him smile. Stylistyka, 10, 373–382. Pobrano z https://czasopisma.uni.opole.pl/index.php/s/article/view/4202

Autorzy

Dariusz Dybek 

Statystyki

Downloads



Licencja

Prawa autorskie (c) 2001 Stylistyka

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.

1. Prawa autorskie majątkowe do opublikowanych utworów ma Uniwersytet Opolski (do utworu zbiorowego) oraz Autorzy (do poszczególnych części utworu zbiorowego mających samodzielne znaczenie).

2. W czasopiśmie naukowym „Stylistyka” publikowane mogą być jedynie utwory wcześniej nie rozpowszechnione.

3. Uniwersytet Opolski nie ogranicza możliwości dalszego rozpowszechnienia przez Autora jego utworu pod warunkiem wskazania czasopisma naukowego „Stylistyka” jako pierwotnego miejsca publikacji oraz zgody Wydawnictwa UO.

4. Zgoda na publikację utworu w czasopiśmie naukowym „Stylistyka” jest równoznaczna z udzieleniem przez Autora Uniwersytetowi Opolskiemu licencji niewyłącznej, obejmującej prawo do korzystania z utworu bez ograniczeń terytorialnych oraz czasowych na następujących polach eksploatacji:

a) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką dowolnej ilości egzemplarzy utworu w całości lub w części, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową, wprowadzenie utworu do pamięci komputera i sieci informatycznych,

b) w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału lub egzemplarzy,

c) w zakresie rozpowszechnienia utworu w sposób inny niż określonych w pkt 2 – udostępnienie utworu lub jego streszczenia w Internecie przez umożliwienie odbiorcom dostępu do utworu on-line lub umożliwienie ściągnięcia utworu do własnego urządzenia pozwalającego na zapoznawanie się z utworem, zamieszczenie utworu w bazach elektronicznych zajmujących się rozpowszechnianiem utworów naukowych, w tym w szczególności w bazie  CEEOL (Central and Eastern Online Libray) oraz streszczenia w języku angielskim w bazie CEJSH (The Central Europaen Journal of Social Scienes and Humanites).

d) w zakresie tworzenia i rozpowszechniania dzieł zależnych zrealizowanych przy wykorzystaniu utworu – korzystanie z nich na polach eksploatacji określonych w pkt 1–3.

5. Z tytułu udzielenia licencji do utworu Autorowi nie należy się wynagrodzenie.

6. Autor wyraża zgodę na udzielenie przez Uniwersytet dalszego zezwolenia na korzystanie z utworu (sublicencja) na polach eksploatacji wymienionych w par. 2 ust. 4.

7. Autor wyraża zgodę na upublicznienie, w związku z rozpowszechnieniem utworu, swoich danych osobowych, to jest imienia i nazwiska, afiliacji oraz adresu e-mail.