What was ridiculous for a Sarmatian, and what made him smile
Dariusz Dybek
Abstract
Artykuł traktuje o typie komizmu charakterystycznego dla kultury sarmackiej, czyli kultury średniozamożnej szlachty polskiej żyjącej w XVII w. Egzemplifikacje owego komizmu pochodzą z twórczości uznawanego za typowego Sarmatę, Wacława Potockiego, a konkretnie z jedynego wydanego za życia pod jego nazwiskiem dzieła, tzn. z Pocztu herbów szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (Kraków 1697) oraz z Odjemka od Herbów szlacheckich, na który złożyły się teksty usunięte przez autora z oficjalnej edycji.
Obecność komizmu w obu zbiorach jest bardzo widoczna, a najlepiej go charakteryzuje teoria odchylenia od normy. Odnosi się ona zwłaszcza do tych tekstów, w których dominuje satyra skierowana przeciw wszelkim przejawom odchodzenia od tradycji. Stąd krytyka „domatorów", czyli szlachty unikającej służenia krajowi mieczem, stąd ataki na „świeżo upieczoną” brać szlachecką na pijaków (ale też całkowitych abstynentów), w końcu - na rozpustników zapadłych na „dworską chorobę” i niedobrane (zwłaszcza wiekowo) pary małżeńskie. Erotyzm to zresztą podstawowe źródło komizmu w herbarzach Potockiego. Właśnie w tekstach obscenicznych pojawia się inny, nie wynikający już głównie z chęci moralizowania typ komizmu, tzn. komizm humorystyczny, dobroduszny. Tu chodzi o rozbawienie odbiorcy, o beztroski śmiech wywołany czytelnymi aluzjami do cielesności.
Inną grupą utworów mających za zadanie bawić są te, których bohaterem jest łysy (Potocki traktuje ową przypadłość jako anomalię). Żarty z pozbawionych włosów szlachciców nie są wysublimowane, lecz dotyczy to całej twórczości autora obu zbiorów, pełnej sarmackiej rubaszności. Za kolejną cechę wspólną dla zawierających pierwiastek komicznych wierszy z Pocztu i Odjemka uznać trzeba wreszcie umiejętne stosowanie gier słownych nawiązujących do wyglądu herbu lub do jego proklamy (np. nadużywającemu alkoholu przedstawicielowi rodu Biberszteinów radził Potocki zmianę nazwy na Weinsztein).
References
J.S. Gruchała, 1992, Wstęp. — W. Potocki, Wiersze wybrane, opr. S. Grzeszczuk, Wrocław: BN I 19.
M. Gutowski: Komizm w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa 1973, s. 264.
K. Koehler, 1998, Nad "Nagrobkami” Wacława Potockiego. Kilka pytań do wyobraźni poetyckiej sarmackiego baroku.-Potocki (1621-1696)-Materiały z konferencji naukowej w 300-lecie śmierci poety, Kraków, s. 61.
Z. Kuchowicz, 1957, Problematyka społeczna "Odjemka od herb ów szlacheckich” W. Potockiego, “Prace Polonistyczne” S. XIII.
Z. Kuchowicz, 1975, Obyczaje staropolskie XV1I-XV11I wieku, Łódź.
Z. Kuchowicz, 1992, Człowiek polskiego baroku, Łódź.
M. Ossowska, 1986 Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1986.
L. Ślękowa, 1991, Muza domowa. Okolicznościowa poezja rodzinna czasów renesansu i baroku, Wrocław.
Authors
Dariusz DybekStatistics
Downloads
License
Copyright (c) 2001 Stylistyka
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
1. Copyrights to published works are held by the University of Opole (to the collective work) and the Authors (to individual parts of the collective work that have an independent meaning).
2. Only previously undistributed works can be published in the scientific journal "Stylistics".
3. The University of Opole does not restrict the possibility of the author's further dissemination of his work on condition that the scientific journal "Stylistics" is indicated as the original place of publication and the consent of the University Publishing House.
4. Consent to the publication of the work in the scientific journal "Stylistics" is tantamount to granting the author a non-exclusive license to the University of Opole, including the right to use the work without territorial restrictions and time limits in the following fields of exploitation:
a) within the scope of recording and multiplication of the work - production of any number of copies of the work in whole or in part using a specified technique, including printing, reprography, magnetic recording and digital technique, introduction of the work into computer memory and computer networks,
b) within the scope of circulation of the original or copies on which the work has been recorded - circulation, lending or hiring of the original or copies,
c) within the scope of dissemination of the work in a manner other than specified in item 2 - making the work or its abstract available on the Internet by enabling the recipients to access the work on-line or enabling them to download the work to their own device that makes it possible to read it, placing the work in electronic databases that disseminate scientific works, including in particular the CEEOL database (Central and Eastern Online Libray) and the abstract in English in the CEJSH database (The Central Europaen Journal of Social Scienes and Humanites).
d) within the scope of creating and distributing dependent works created using the work - using them in the fields of exploitation specified in points 1-3.
5. The author is not entitled to compensation for granting the license to the work.
6. The author agrees that the University may grant further permission to use the work (sublicense) in the fields of exploitation specified in par. 2 paragraph 4.
7. The author agrees that, in connection with the distribution of the work, his or her personal information, that is, name, affiliation, and e-mail address, may be made public.
