Trojański koń panegirystów. Studium staropolskiej popularności pewnego toposu
Abstrakt
This article is a first comprehensive monographic study of the topical comparison to the Trojan horse, discussing its origins and its most important panegyric uses in Old Polish orations and poetry. Today, when the phraseologism ‘Trojan horse’, associated with treachery, false gift, or internal enemy, is unambiguously pejorative, the positive connotations of 16th- and 17th-century texts may seem incomprehensible.
Meanwhile, old authors commonly imitated Cicero’s formula (De oratore II 22,94), who likened the school of the famous speaker Isocrates to the Trojan horse, from whence many illustrious Greeks emerged. The numerous examples collected in the
article prove that this comparison was commonly used in Polish literature until the end of the 18th century in three main contexts, i.e., to praise a humanist and teacher (e.g., professor of the Krakow Academy Szymon Kociołek, the bishop of Kraków
Samuel Maciejowski), to praise a university (e.g., the Kraków Academy) or school (e.g., Jesuit colleges), and to praise an illustrious family (originally royal, princely and magnate families, with time the comparison began to be used in praise of minor noble
families). The article also discusses the obscene reinterpretation of this topos.
Słowa kluczowe:
topics, Trojan horse, orations, poetryBibliografia
Aplauz, ok. 1749, Aplauz prześwietnemu J[aśnie] W[ielmożnych] Ich M[oś]ciów P[anów] Wielopolskich imieniowi od ich m[oś]ciów kawalerów w szkołach warszawskich Scholarum Piarum zostających z okazyi herbownego konia, [w:] S. Wysocki, Adwent z postem kazaniami o sądzie Bożym, Męce Pańskiej [...] z regestrem kaznodziejskim na wszyskie roku niedziele zapowiedziany, Warszawa: Drukarnia Collegium Piarum.
Google Scholar
Białobocki J., 1661, Zegar w krótkim zebraniu czasów Królestwa Polskiego wiekami królów idący, imiona królów, królowych i potomstwa ich królewskiego wskazujący, Kraków: Wdowa i dziedzice Franciszka Cezarego.
Google Scholar
Boreyko J., 1763, Nauka o krasomóstwie z ksiąg T. M. Cycerona na język polski wytłumaczona, Wilno: Drukarnia Akademicka.
Google Scholar
Bzowski A., 1606, Propago D. Hyacinthi thaumaturgi Poloni, seu De rebus praeclare gestis in Provincia Poloniae Ordinis Praedicatorum, Venetiis: Compagnian Minima.
Google Scholar
Cnapius G., 1632, Adagia Polonica, Cracoviae: Franciszek Cezary.
Google Scholar
Cyceron M. T., 2010, O mówcy, przeł. i oprac. B. Awianowicz, Kęty: Ad Fontes.
Google Scholar
Erasmus Roterodamus, 1541, Epistulae familiares, Basileae.
Google Scholar
Erasmus Roterodamus, 1571, Adagiorum chiliades quatuor [...], Parisiis: Apud Michaelem Sonnium.
Google Scholar
Frycz Modrzewski A., 1554, Commentariorum de Republica emendanda libri quinque, Basilea: Per Ioannem Oporinum.
Google Scholar
Frycz Modrzewski A., 1577, O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore, przeł. C. Bazylik, Łosk: Jan Karcan.
Google Scholar
Górnicki Ł., 1566, Dworzanin polski, [Kraków: Maciej Wirzbięta].
Google Scholar
Grochowski S., 1603, August Jagiełło wzbudzony, Kraków: Jakub Siebeneicher.
Google Scholar
Grochowski S., 1608, Wiersze i insze pisma co przebrańsze. Pierwsza książka, Kraków: Mikołaj Lob.
Google Scholar
Grochowski S., 2017, Toruńskie noce, oprac. R. Krzywy, Warszawa: Sub Lupa.
Google Scholar
Hozjusz S., 1978: Korespondencja Stanisława Hozjusza kardynała i biskupa warmińskiego, t. 6: Rok 1566, oprac. A. Szorc, „Studia Warmińskie” 15.
Google Scholar
Kamomilla F., 1622, Kazanie na pogrzebie wielką pobożnością sławnej Jej M[ił]ości Paniej Doroty z Brudzewa Zieleńskiej, Poznań: Jan Rossowski.
Google Scholar
Karwowski S., 1877, Kronika miasta Leszna, Poznań: J. I. Kraszewski.
Google Scholar
Kochanowski J., ok. 1570, Pamiątka wszytkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie, bełskiemu wojewodzie i lubelskiemu staroście, [Brześć Litewski: Cyprian Bazylik].
Google Scholar
Kochowski W., 1674, Niepróżnujące próżnowanie ojczystym rymem na lirica i epigrammata polskie rozdzielone [...], Kraków: Wojciech Górecki.
Google Scholar
Kondratowicz A., 1677, Mistrzyni życia i śmierci, W[ielmo]żna J[ej] M[ości] Pani Barbara Zochowska Mintowtowa Czyżowa podkomorzyna wileńska kazaniem pogrzebowym w Wilnie w kościele Ś[więtego] Michała dnia 4 lutego roku 1677 wystawiona, Wilno: Drukarnia jezuicka.
Google Scholar
Łącki K., 1649, Kwiat zwiędły Libanu przez śmierć pod wesołą wiosnę tym lepiej kwitnąć zamożysty na pogrzebie Jaśnie Oświeconego świętej pamięci Janusza Izydora z Ostroga, na Zasławiu książęcia, wojewodzica kijowskiego, Kraków: Łukasz Kupisz.
Google Scholar
Orzechowski 2012, Stanisława Orzechowskiego i Franciszka Stankara pisma o państwie i religii – „Chimera” i „Reguły reformacji”, oprac. K. Koehler, Kraków: Wydawnictwo WAM.
Google Scholar
Orzechowski S., 1548, Funebris oratio […] in funere Sigismundi Iagellonis Poloniae regis, Cracoviae: Helena Unglerowa.
Google Scholar
Orzechowski S., 1972, Wybór pism, oprac. J. Starnawski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Google Scholar
Orzelski Ś., 1856, Bezkrólewia ksiąg ośmioro, przeł. W. Spasowicz, t. 2, Petersburg–Mohylew: Nakładem Bolesława Maurycego Wolfa.
Google Scholar
Paszkowski M., 2017, Utwory okolicznościowe, oprac. M. Kuran przy udziale R. Krzywego, cz. 2, Warszawa: Sub Lupa.
Google Scholar
Pieniążek K., 1843, Etyka albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka, rotmistrza i dworzanina królów Stefana i Zygmunta Trzeciego [...] pisana Anno Domini 1607, [w:] Biblioteka starożytnych pisarzy polskich, t. 1, wyd. K. W. Wójcicki, Warszawa: Drukarnia S. Orgelbranda.
Google Scholar
Potocki W., 1696, Poczet herbów szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego [...], Kraków: Mikołaj Aleksander Schedel.
Google Scholar
Potocki W., 1907, Ogród fraszek, wyd. A. Brückner, t. 2, Lwów: Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej.
Google Scholar
Potocki W., 1987, Dzieła, oprac. L. Kukulski, t. 1: „Transakcyja wojny chocimskiej” i inne utwory z lat 1669–1680, wstęp B. Otwinowska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Google Scholar
Prochaska A., 1911, Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 21: Lauda sejmikowe, t. 2: Lauda wiszeńskie 1648–1673 r., oprac. A. Prochaska, Lwów: Główny Skład w Księgarni Seyfartha i Czajkowskiego.
Google Scholar
Skarga P., 1576, Pro sacratissima Eucharistia contra haeresim Zvinglinam […] libri tres, Vilnae: Drukarnia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła.
Google Scholar
Starowolski Sz., 1631, Sarmatiae bellatores, Coloniae Agrippinae: Apud Henricum Critium.
Google Scholar
Starowolski Sz., 1991, Wybór z pism, przeł. i oprac. I. Lewandowski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Google Scholar
Starowolski Sz., 2002, De claris oratoribus Sarmatiae / O znakomitych mówcach Sarmacji, wyd. i przeł. E. J. Głębicka, Warszawa: Wydawnictwo IBL.
Google Scholar
Twardowski K., 1628, Pochodnia Miłości Bożej z piącią strzał ognistych z szczerego serca ku Jego ś[więtemu] majestatowi, Kraków: Walerian Piątkowski.
Google Scholar
Twardowski K., 1629, Bij Gustawa, kto dobry, Lwów: Jan Szeliga.
Google Scholar
Twardowski K., 1630, Katafalk Jaśnie Oświeconemu Książęciu, Jego M[ił]ości Aleksandrowi z Ostroga, ks[iążęciu] Zasławskiemu, wojewodzie kijowskiemu [...], Lwów: Jan Szeliga.
Google Scholar
Umiastowski P., 1591, Nauka o morowym powietrzu na czwory księgi rozłożona, Kraków: Andrzej Piotrkowczyk.
Google Scholar
Warszewicki K., 1583, De laudibus Ioannis Tarnovii, castellani cracoviensis et summi in Polonia belli ducis oratio, Cracoviae: Mateusz Wirzbięta.
Google Scholar
Wierzbowski T., 1900, Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego i biografii pisarzów polskich, t. 1: 1398–1600, Warszawa: s.n.
Google Scholar
Wolan A., 2010, De libertate politici sive civili / O wolności rzeczypospolitej albo ślecheckiej (tłumaczenie Stanisława Dubingowicza), wyd. i oprac. M. Eder, R. Mazurkiewicz, Warszawa: Neriton.
Google Scholar
Zbylitowski A., 1597, Droga do Szwecyjej namożniejszego w północnych krainach pana, Zygmunta III, polskiego i szwedzkiego króla, odprawiona w roku 1594, Kraków: Jakub Siebeneicher.
Google Scholar
Gallewicz A., 2001, Urbino i Prądnik: dwa dwory, dwa światy, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 45, s. 46–61.
Google Scholar
Jarczykowa M., 2012, Przy pogrzebach rzeczy i rytmy. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar
Kopaliński W., 2007, Słowniki: t. 2: Słownik mitów i tradycji kultury, cz. 2, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm.
Google Scholar
Korolko M., 2004, Słownik kultury śródziemnomorskiej w Polsce. Idee – pojęcia –miejsca. Z wypisami literackimi, Warszawa: Muza.
Google Scholar
Malinowska J., 1991/1992, „Colores rhetorici” niektórych mów Stanisława Orzechowskiego, „Roczniki Humanistyczne”, t. 39/40, z. 3, s. 107–122.
Google Scholar
Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, 1972, red. J. Krzyżanowski, t. 3: R–Ż, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Google Scholar
Piechnik L., 1984, Dzieje Akademii Wileńskiej, t. 1: Początki Akademii Wileńskiej 1570–1599, Rzym: Institutum Historicum Societatis Jesu.
Google Scholar
Puchowski K., 1999, Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej 1565–1773, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Google Scholar
Sinko T., 1939, Erudycja klasyczna Orzechowskiego, „Rozprawy Wydziału Filologicznego”, 65, nr 7.
Google Scholar
Sitkowa A., 1998, „Na połów dusz ludzkich”. O literackiej ramie wydawniczej w edycjach kazań Piotra Skargi (XVI–XVIII w.), Warszawa: Energeia.
Google Scholar
Skwara M., 1999, O dowodzeniu retorycznym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Google Scholar
Weintraub W., 1977, Rzecz czarnoleska, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar
Ziomek J., 1990, Retoryka opisowa, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Google Scholar
Statystyki
Downloads
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
1. Prawa autorskie majątkowe do opublikowanych utworów ma Uniwersytet Opolski (do utworu zbiorowego) oraz Autorzy (do poszczególnych części utworu zbiorowego mających samodzielne znaczenie).
2. W czasopiśmie naukowym „Stylistyka” publikowane mogą być jedynie utwory wcześniej nie rozpowszechnione.
3. Uniwersytet Opolski nie ogranicza możliwości dalszego rozpowszechnienia przez Autora jego utworu pod warunkiem wskazania czasopisma naukowego „Stylistyka” jako pierwotnego miejsca publikacji oraz zgody Wydawnictwa UO.
4. Zgoda na publikację utworu w czasopiśmie naukowym „Stylistyka” jest równoznaczna z udzieleniem przez Autora Uniwersytetowi Opolskiemu licencji niewyłącznej, obejmującej prawo do korzystania z utworu bez ograniczeń terytorialnych oraz czasowych na następujących polach eksploatacji:
a) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką dowolnej ilości egzemplarzy utworu w całości lub w części, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową, wprowadzenie utworu do pamięci komputera i sieci informatycznych,
b) w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału lub egzemplarzy,
c) w zakresie rozpowszechnienia utworu w sposób inny niż określonych w pkt 2 – udostępnienie utworu lub jego streszczenia w Internecie przez umożliwienie odbiorcom dostępu do utworu on-line lub umożliwienie ściągnięcia utworu do własnego urządzenia pozwalającego na zapoznawanie się z utworem, zamieszczenie utworu w bazach elektronicznych zajmujących się rozpowszechnianiem utworów naukowych, w tym w szczególności w bazie CEEOL (Central and Eastern Online Libray) oraz streszczenia w języku angielskim w bazie CEJSH (The Central Europaen Journal of Social Scienes and Humanites).
d) w zakresie tworzenia i rozpowszechniania dzieł zależnych zrealizowanych przy wykorzystaniu utworu – korzystanie z nich na polach eksploatacji określonych w pkt 1–3.
5. Z tytułu udzielenia licencji do utworu Autorowi nie należy się wynagrodzenie.
6. Autor wyraża zgodę na udzielenie przez Uniwersytet dalszego zezwolenia na korzystanie z utworu (sublicencja) na polach eksploatacji wymienionych w par. 2 ust. 4.
7. Autor wyraża zgodę na upublicznienie, w związku z rozpowszechnieniem utworu, swoich danych osobowych, to jest imienia i nazwiska, afiliacji oraz adresu e-mail.
